Η Ευρώπη του χθες, του σήμερα και του αύριο

Η Ευρώπη του χθες, του σήμερα και του αύριο

Πριν από λίγες ημέρες διεξήχθη στο Ηνωμένο Βασίλειο το αναμενόμενο δημοψήφισμα με το οποίο οι Βρετανοί πολίτες αποφάσισαν την έξοδο της χώρας τους από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αναμφισβήτητα επρόκειτο για ένα σημαντικό γεγονός που τάραξε - τα ήδη ταραγμένα - νερά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πώς φτάσαμε όμως στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα και σ’ ένα κομβικό σημείο για το μέλλον αυτού; Ας τολμήσουμε μία σύντομη ιστορική αναδρομή που θα μας βοηθήσει να «φρεσκάρουμε» τις γνώσεις μας επί του θέματος.

Όλα, λοιπόν, ξεκίνησαν το 1945 και συγκεκριμένα στις 2 Μαΐου όταν η Γερμανία παραδίδεται άνευ όρων στους Συμμάχους, ενώ λίγους μήνες αργότερα, το Σεπτέμβριο του 1945, γίνεται η επίσημη τελετή παράδοσης της Ιαπωνίας. Ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος έλαβε τέλος ανοίγοντας μία νέα σελίδα για την Ιστορία. Την επαύριον του πολέμου η Ευρώπη με κατεστραμμένες τις υποδομές της, τις πολυάριθμες ανθρώπινες απώλειες κι ευρισκόμενη ανάμεσα σ’ έναν πολιτικό ανταγωνισμό που σκοπό είχε την επικράτηση του ισχυρότερου και την επίδειξη δύναμης αναζητεί τρόπους για να ορθοποδήσει. Οι συνθήκες, λοιπόν, ήταν οι κατάλληλες για την προώθηση της ιδέας μιας ευρύτατης συνεργασίας μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Οι Ευρωπαίοι είχαν παραμερίσει τις μεταξύ τους διαφορές και είχαν συνενωθεί για την αντιμετώπιση του κοινού τους εχθρού, της ναζιστικής Γερμανίας. Ο κοινός εχθρός ήταν το ενοποιητικό στοιχείο και το αίσθημα της κοινής του αντιμετώπισης, θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει τον θεμέλιο λίθο για μία μελλοντική ευρωπαϊκή συνεργασία που θα έχει ως ενοποιητικό στοιχείο την επιθυμία για συνεργασία σε διευρυμένο επίπεδο και την κοινή αντιμετώπιση των επερχόμενων κινδύνων.  

Ο αρχιτέκτονας της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης Ζαν Μονέ είχε υποστηρίξει ότι «δε θα υπάρξει ειρήνη για την Ευρώπη, αν τα κράτη συνεχίζουν να βασίζονται στην εθνική κυριαρχία. Οι χώρες της Ευρώπης είναι πολύ μικρές για να εγγυηθούν στους πολίτες τους την αναγκαία ευημερία και την κοινωνική πρόοδο. Τα κράτη της Ευρώπης θα πρέπει να επιλέξουν τη συνεργασία και την ομοσπονδιακή μορφή». Μπορεί οι συνθήκες να ήταν οι κατάλληλες, αλλά ο χρόνος όχι. Η προοπτική μιας τέτοιας ενοποίησης ήταν μη υλοποιήσιμη, διότι τα εθνικά συναισθήματα των πολιτών ήταν ιδιαιτέρως ισχυρά εξαιτίας και του πολέμου που είχε προηγηθεί. Έτσι, αφού η πλήρης ενοποίηση ήταν αδύνατη να επιτευχθεί τη δεδομένη χρονική στιγμή έπρεπε να γίνει σταδιακά και με βαθμιαίες κατακτήσεις, όχι από το σύνολο – τους πολίτες – αλλά από το κέντρο – από τα εξουσιαστικά κέντρα.

Η αρχή της συνεργασίας τοποθετείται το 1950 όταν συστήνεται η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα με ιδρυτικά μέλη το Βέλγιο, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, το Λουξεμβούργο και τις Κάτω Χώρες. Ήταν μία ένωση που σκοπό είχε τη διασφάλιση της ειρήνης και τη συνεργασία σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1957, με τη Συνθήκη της Ρώμης ιδρύεται η Ευρωπαϊκή Οικονομική Ένωση (ΕΟΚ), ή «Κοινή Αγορά». Παράλληλα, ο «Ψυχρός Πόλεμος» που έχει ήδη ξεκινήσει και ο ανταγωνισμός Δύσης – Ανατολής, αντί-Κομμουνισμός – Κουμμουνισμός, Καπιταλισμός – αντί-Καπιταλισμός γίνεται ολοένα και πιο έντονος δε αφήνει ανεπηρέαστα τα κράτη της Γηραιάς Ηπείρου. Ο διαμερισμός του κόσμου και η ένταξη των κρατών στις συμμαχίες που δημιουργούν οι δύο υπέρ-δυνάμεις της εποχής έχει ήδη ξεκινήσει.

Η Ευρώπη, τη δεκαετία του ΄60, βρίσκεται σε μία περίοδο ανάπτυξης και οικονομικής άνθησης που υποβοηθιέται από την κατάργηση των δασμών στις συναλλαγές μεταξύ των μελών της ΕΕ. Αλλαγές, όμως, γίνονται και σε κοινωνικό επίπεδο αλλά και στον τρόπο συμπεριφοράς των ανθρώπων, οι οποίες εν μέρει οφείλονται και στα γεγονότα του «Μάη του 1968».

Τη δεκαετία του 1970 η ΕΕ προχωρά στην πρώτη της διεύρυνση. Ηνωμένο Βασίλειο, Δανία και Ιρλανδία προσχωρούν το 1973. Η ΕΕ έχει να αντιμετωπίσει όμως και δύσκολες καταστάσεις. Καλείται να αντιμετωπίσει το ίδιο έτος όχι μόνο την ενεργειακή κρίση που ήταν απόρροια του αραβοϊσραηλινού πολέμου αλλά και μία σειρά οικονομικών προβλημάτων. Η πτώση των ακροδεξιών εναπομεινασών δικτατοριών στην Ευρώπη και η οικονομική πολιτική που αποσκοπούσε στη στήριξη των φτωχότερων χωρών ήταν δύο σημαντικά γεγονότα για τη δεκαετία. Το πιο ενδιαφέρον όμως ήταν η παροχή του δικαιώματος ψήφου (1979) στους Ευρωπαίους πολίτες για την εκλογή των Ευρωβουλευτών. Ένα δικαίωμα που καλλιεργεί στους πολίτες των χωρών που συμμετέχουν στην Ένωση το αίσθημα ότι είναι μέλη πλέον μιας διευρυμένης οικογένειας, της ευρωπαϊκής. Έτσι, αρχίζει σιγά – σιγά να οικοδομείται η ευρωπαϊκή ταυτότητα που συμπορεύεται με την εθνική ταυτότητα του κάθε κράτους.

Ακολούθως, τη δεκαετία του 1980 έχουμε τη δεύτερη διεύρυνση της ΕΕ. Η Ελλάδα (1981), η Ισπανία (1986) και η Πορτογαλία (το ίδιο έτος) γίνονται τα νέα μέλη αυτής της «οικογένειας». Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 σηματοδοτεί το ξεκίνημα ενός νέου κεφαλαίου για την Ευρώπη, αφού το πάλαι ισχυρό σύμβολο του διαχωρισμού της «πέφτει» ανοίγοντας τον δρόμο όχι μόνο για τη ένωση της διαιρεμένης Γερμανίας, αλλά και την περεταίρω συνεργασία των κρατών – μελών της.

Το πέρασμα στη δεκαετία του 1990 σηματοδοτείται από την καθιέρωση των «τεσσάρων ελευθεριών»: της ελεύθερης κυκλοφορίας αγαθών, υπηρεσιών, προσώπων και κεφαλαίων. Επίσης, το 1993 υπογράφεται η συνθήκη του Μάαστριχτ για την Ευρωπαϊκή Ένωση και, το 1999, η συνθήκη του Άμστερνταμ. Το 1995, η ΕΕ αποκτά τρία ακόμη νέα μέλη, την Αυστρία, τη Φινλανδία και τη Σουηδία, ενώ με τις συμφωνίες του Σένγκεν επιτρέπεται σταδιακά στους Ευρωπαίους πολίτες να ταξιδεύουν χωρίς να υποβάλλονται σε έλεγχο διαβατηρίων στα εσωτερικά σύνορα. Το αίσθημα όμως της κοινής αντιμετώπισης των κινδύνων πρέπει να καλλιεργηθεί στα νέα μέλη της «οικογένειας» και να ισχυροποιηθεί στα υπάρχοντα. Το πρόβλημα της από κοινού αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων και η κοινή δράση σε θέματα ασφάλειας και άμυνας συντελούν στη δημιουργία ισχυρών δεσμών ανάμεσα στα μέλη της.

Η αυγή του 21^ου αιώνα βρίσκει τους Ευρωπαίους πολίτες να είναι κάτοχοι του ευρωπαϊκού νομίσματος, το οποίο ήρθε να αντικαταστήσει το εθνικό νόμισμα των χωρών που είχαν αποδεχτεί αυτήν τη σημαντική αλλαγή. Η κατοχή αυτού του νέου νομίσματος μεταξύ άλλων συμβάλει στην υλοποίηση της επιθυμίας να ισχυροποιηθούν οι «συγγενικοί» δεσμοί μεταξύ των «μελών» της διευρυμένης οικογένειας. Ο κοινός κίνδυνος όμως εμφανίζεται και πάλι στο προσκήνιο και το όνομα αυτού «Τρομοκρατία». Τα κράτη – μέλη πρέπει να συνεργαστούν για την αντιμετώπιση αυτού του θεωρητικού αρχικά κινδύνου και στη συνέχεια του υπαρκτού, αφού τα τελευταία χρόνια τα τρομοκρατικά χτυπήματα πληθαίνουν και στην Ευρώπη. Ο πολιτικός διαχωρισμός της ψυχροπολεμικής εποχής παύει να υφίσταται αφού η ευρωπαϊκή «οικογένεια» διευρύνεται για ακόμη μία φορά, πρώτα το 2004 (10 χώρες) κι ύστερα το 2007 (2 χώρες). Όπως συνέβη και μετά από κάθε διεύρυνση έτσι και τώρα τα νέα μέλη πρέπει να αποκτήσουν κι αυτά το αίσθημα ότι μία οικογένεια πρέπει να αντιμετωπίζει από κοινού τους κινδύνους κάτι που θα βοηθήσει στην ενδυνάμωση των μεταξύ τους δεσμών. Ο κίνδυνος που καλείται να αντιμετωπίσει η ΕΕ είναι η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Με αφορμή αυτή προωθήθηκε η στενότερη οικονομική συνεργασία μεταξύ των κρατών – μελών. Τα ισχυρά κράτη- μέλη καλούν τα αδύναμα ή αυτά που κινδυνεύουν να βρεθούν σε αδυναμία να αυτό-ρυθμίσουν την οικονομία τους ακολουθώντας τις «οδηγίες» τους, ειδάλλως, θα κληθούν να αποδεχτούν μία εξωτερική επιτροπή που θα αναλάβει την οικονομική τους διαχείριση.

Αυτά προηγήθηκαν – κι άλλα που δεν αναφέρθηκαν – πριν φτάσουμε στο περίφημο βρετανικό δημοψήφισμα. Η Μεγάλη Βρετανία, η οποία να σημειωθεί ότι δεν είχε υιοθετήσει το κοινό νόμισμα, αποφάσισε να αποσυρθεί από την ευρωπαϊκή «οικογένεια». Βέβαια, μέχρι η απόφαση να υλοποιηθεί θα περάσει αρκετός χρόνος κι άρα κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για το πότε, το αν και πώς θα εξέλθει από του «ευρωπαϊκό σπίτι». Το σίγουρο είναι ότι η Ευρώπη μετά από αυτό βρίσκεται μπροστά σε δύο δρόμους: από τη μία ο δρόμος της διάλυσης κι από την άλλη ο δρόμος της πλήρους ενοποίησης. Ο χρόνος θα δείξει ποιον δρόμο θα επιλέξουν τα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τι συνέπειες θα υπάρξουν από την επιλογή τους.  

Τσάντζαλος Π. Απόστολος, Καθηγητής Ιδιωτικής Εκπαίδευσης
Φιλόλογος/Ιστορικός (ΠΕ02) - Κοινωνιολόγος (ΠΕ78) (MSc), 09/07/2016